ΤΟ ΛΙΜΑΝΙ TOY ΠΕΙΡΑΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ

Μια πόλη που όλοι μας ξέρουμε. Μια πόλη που ζούμε,άλλος κοντά κι άλλος λίγο πιο μακριά της. Μια πόλη που όμως όλοι αγαπάμε. Αναπόσπαστο κομμάτι του Πειραιά είναι το λιμάνι του. Αυτό το χώρο αποφασίσαμε να προσεγγίσουμε φέτος για να τον γνωρίσουμε καλύτερα. Η ομάδα μας θα σας δώσει τις ιστορικές πληροφορίες γενικά για την πόλη και ειδικότερα για το λιμάνι της η μάλλον...τα λιμάνια της.

Ο Πειραιάς παλιά ήταν...νησί. Το λέει και τ' όνομά του. Πειραιάς σημαίνει "πέρα", αντικρινή ακτή. "Ην πρότερον ο Πειραιάς νήσος όθεν και τούνομα είληφεν από το διαπεράν" γράφει το Λεξικό της Σούδας.Είναι μια άποψη κι αυτή.
Στα 510 π.Χ. ο Κλεισ3ένης κατένειμε τους κατοίκους της Αττικής σε 176 δήμους. Ο Πειραιάς αποτελούσε το δήμο της Ιπποθοωντίδος φυλής. Στα 493 π.Χ. ο θεμιστοκλής-που μπορεί να θεωρη3εί και ο πρώτος Οικιστής του-άρχισε να κατασκευάζει λιμενικά και οχυρωματικά έργα για την ανάπτυξη και την προστασία του. Μετά τη νίκη στο Μαραθώνα στα 490 π.Χ. ο Πειραιάς απέκτησε ισχυρότατο στόλο και μετά από την ολοκλήρωση των οτ χυρωματικών έργων, τείχη μήκους έντεκα χιλιομέτρων. Λίγο αργότερα με τον Περικλή θα πάρει ο Πειραιάς νέα πνοή ανάπτυξης.

Το 8αυμαστότερο μνημείο του ήταν το Δισωτήριο-ναός του Διός Σωτήρος και της Αθηνάς Σώτειρας-κοντά στη δέση που βρίσκεται σήμερα ο ναός της Αγίας Τριάδας. Στο τέμενος του προσέρχονταν οι ναυτικοί και οι έμποροι που ταξίδευαν, για να προσφέρουν θυσία. Ήταν κάποια τελετή ανάλογη με αυτή του σημερινού Αγίου Νικολάου,όπου οργανώνονταν εκδηλώσεις με αγώνες ταχύτητας πλοιαρίων στα οποία επέβαιναν,ως πλήρωμα,έφηβοι κωπηλάτες.

Στον Πειραιά επίσης σύχναζαν ή είχαν την έδρα τους και αλλοδαποί έμποροι κι επιχειρηματίες.Έτσι είχαν δημιουργηθεί παροικίες ξένων, όπως Φοινίκων, Κυπρίων, Συρακουσίων κ.ά. Με δυο λόγια ο Πειραιάς και το λιμάνι του ήταν από τους σημαντικότερους κόμβους στον τότε γνωστό αρχαίο κόσμο καν, μαζί αξιοζήλευτος οικονομικός παράγοντας.

Για την ανάπτυξη του τα πάντα μελετήθηκαν κι υπολογίστηκαν με θαυμαστή ακρίβεια όπως και η ασφάλεια του.Έτσι ο Μέγας Λιμήν ή Κάνθαρος έκλεινε τη νύχτα με χοντρή αλυσίδα για να προστατεύεται από τις νυχτερινές επιθέσεις. Το τείχος του Κόνωνα επίσης διασφάλιζε το λιμάνι και στην πλευρά του-όπου σήμερα βρίσκεται το παλαιό κτίριο της Σχολής Δοκίμων-λέγεται ότι υπήρχε τάφος του Θεμιστοκλή.

Από τις διϊσταμένες απόψεις των αρχαιολόγων σχετικά με τη θεση των λιμανιών της πόλης, επισημαίνουμε ότι κατά το σοφό Ουλέριχο, το κύριο λιμάνι χωριζόταν σε δύο κι όχι τρία μέρη. Το προς βορράν ονομαζόταν "Εμπόριο"-για τα εμπορικά πλοία-, το προς νότο και στα δεξιά, γι'αυτόν που εισέπλεε,ονομαζόταν "Κάνθαρος" και χρησίμευε ως πολεμικός ναύσταθμος-Από τα υπόλοιπα λιμάνια αποδείχθηκε ότι το μεν Πασσά-λιμάνι ήταν η αρχαία Ζέα, το δε Φανάρι (Κουμουνδούρου) η αρχαία Μουνιχία. Εδώ υπήρχαν 82 νεώσοικοι κι επειδή κατά τους Βυζαντινούς χρόνους τοποθετήθηκε φανός, το λιμάνι ονομάστηκε "Φανάρι". Λείψανα της ακρόπολης της Μουνιχίας διακρίνονται ακόμη στην Καστέλλα, ύψωμα που εθεωρείτο σημαντικό από στρατηγικής απόψεως.

Η Ζέα είχε 196 νεωσοίκους και ήταν ο κύριος πολεμικός ναύσταθμος. Πήρε το όνομα της από τη Ζέα Άρτεμη, που λατρευόταν εδώ από τους Αθηναίους και όχι από τα σιτοφόρα πλοία -ζέα =σιτάρι -, καθώς ισχυρίσθηκαν μερικοί, γιατί αυτά ήταν αραγμένα στο μεγάλο λιμάνι. Σ'αυτό το χώρο του λιμανιού του μεγάλου υπήρχαν 94 νεώσοικοι, στον ΚάνΟαρο, που αποτελούσε το τρίτο πολεμικό ναύσταθμο, κι υψωνόταν η "Οπλοθήκη" (οπλοστάσιο) του Φίλωνος που περιείχε τα αναγκαία για τον εξοπλισμό χιλίων πλοίων. Γύρω από το "Εμπόριο", που ήταν και το μεγαλύτερο λιμάνι, υπήρχαν οι Επτά Στοές-υπόστεγα για την αποθήκευση εμπορευμάτων. Ονόματα στοών που διασώθηκαν είναι η "Μακρά", η "Δείγμα" και η "Αλφιτόπωλις".

Μεγάλη ακμή γνώρισε το λιμάνι μετά την ειρήνη Αθηναίων και Φιλίππου στα 345 π.Χ., αλλά με την ανάπτυξη της Μακεδόνικης αυτοκρατορίας, έπαψε πλέον να ακμάζει. Το τελειωτικό, θα λέγαμε, χτύπημα το επέφερε Ρωμαίος στρατηγός ο Συλλας. Πολύ αργότερα το λιμάνι, του Πειραιά χρησιμοποιήθηκε ως πολεμικός ναύσταθμος πάλι, από τον Μ.Κωνσταντίνο στα 322 μ.Χ. Ο Βυζαντινός στόλος έκτοτε το χρησιμοποίησε ως ορμητήριο για πολλά χρόνια.

Κατά τον 13ο μ.Χ. αιώνα ο Πειραιάς αρχίζει να εμφανίζεται πάλι στο προσκήνιο της ιστορίας. Το γεγονός ότι ονομάστηκε "Πόρτο-Λεόνε" στα Φράγκικα, "Πόρτο-Δράκο" στα Ελληνικά και στα Τουρκικά "Καλέν" ή "Αρσλάν λιμάνι" μας το παραδίδουν λόγιοι, ιστορικοί και λαογράφοι.

Στα 1834, ο βασιλιάς του τότε νέου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους Όθωνας, αποβιβάζεται στο λιμάνι του Πειραιά για να εγκατασταθεί στην Πρωτεύουσα Αθήνα. Κατά το 1864 εθεωρείτο το 5ο λιμάνι του κράτους ως προς τον αριθμό των πλοίων-επροηγούντο η Συρος, η Ύδρα, οι Σπέτσες και το Χέλι..

Τα πρώτα σοβαρά λιμενικά έργα έγιναν το 1848 για την εκβάθυνση του λιμανιού και πλακόστρωση των προκυμαίων ενώ μεγαλύτερα έργα άρχισαν από το 1924 υπό το γαλλικό όμιλο Ερσάν. Με αίτηση του Δήμου Πειραιά από το 1836 το λιμάνι είχε κηρυχθεί "ατελές" για να μπορέσει η πόλη να ζήσει αυτάρκης. Παράλληλα είχε επιβληθεί με νόμο δικαίωμα προκυμαίας 5% στα εισαγόμενα εμπορεύματα με σκοπό την κατασκευή και συντήρηση της προκυμαίας,τον καθαρισμό και την κατασκευή υπονόμων. Από το 1861 μέχρι και το 1954 μελετήθηκαν και υποβλήθηκαν 38 σχέδια από λιμενολόγους και άλλους μελετητές-Έλληνες και ξένους. Ο Χαρίλαος Τρικούπης, ο Δημ.Γούναρης κι ο Ελευθ. Βενιζέλος αναθέτουν την εκπόνηση των σχεδίων.
Στο μεταξύ με τον εξαγωγικό πυρετό του μπαμπακιού από το 1864 μεγάλωσε κι ο ρόλος του λιμανιού που αποτέλεσε το αποκλειστικό πλέον εξαγωγικό κέντρο της χώρας μας. Με την ίδρυση του ΟΛΠ (Οργανισμού Λιμένος Πειραιώς) στα 1930 σημειώνεται το αποφασιστικό βήμα στην προσπάθεια για την οριστική λύση του προβλήματος της διοίκησης και εκμετάλλευσης του λιμανιού. Αυτή την περίοδο, παρά τη σταθερή αύξηση της κίνησης και παρά το γεγονός ότι τα πρώτα μεγάλα έργα έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί, το λιμάνι, αντιμετωπίζει άλλα σοβαρότατα προβλήματα. Η φορτοεκφόρτωση των εμπορευμάτων γίνεται με πρωτόγονες φορτηγίδες. Αποθηκευτικοί χώροι δεν υπάρχουν καιμε την εκμετάλλευση από ιδιώτες, η αταξία, η ανασφάλεια κι η σύγχυση αρμοδιοτήτων είναι τα κύρια γνωρίσματα του πρώτου λιμανιού της χώρας.

Ίσως αυτή η ιστορική αναδρομή σας έκανε, να νοσταλγήσετετ οι παλιότεροι- και να αναρωτηθείτε - οι νεώτεροι - για την εικόνα που παρουσίαζε παλιότερα η ζώνη του Πειραιά γύρω απ'το λιμάνι.
Ποιος δε θυμάται λοιπόν ή δεν έχει ακούσει για το περίφημο "ρολόι" που βρισκόταν στην παραλία ανάμεσα στην Αγ.Τριάδα, τον Άγ.Σπυρίδωνα, το Τινάνειο κήπο από τη μια μεριά και στην Αγορά του Πειραιά και τα Παπουτσάδικα απ'την άλλη; Στο ισόγειο του ήταν ένα καφενείο και στο πάνω πάτωμα στεγαζόταν το Δημαρχείο. Στην οροφή του κτιρίου υπήρχε ένα τεράστιο ρολόι κι απ'αυτό είχε πάρει την ονομασία της και η γύρω περιοχή. Η δικτατορία γκρέμισε και αυτό το κτίριο.

Από τα κεντρικότερα σημεία του λιμανιού είναι η ακτή Τζελέπη, που αρχίζει από την αγορά και τελειώνει στον Ηλεκτρικό Σταβμό. Πήρε την ονομασία της από το ξενοδοχείο του Γιάννη Τζελέπη-από τους πρώτους Πειραιώτες που υπέγραψε για τη σύσταση του Δήμου.

Μια άλλη γραφική γωνιά του λιμανιούήταν το Παλατάκι ή Βασιλικό περίπτερο. Ένα μέρος που θύμιζε τον Εθνικό Κήπο και "ανήκε" στο βασιλιά Κωνσταντίνο τον Α'.

Στόλιζε την αριστερή πλευρά του λιμανιού και στα 1922 καταπατήθηκε από τους πρόσφυγες. Σήμερα ο γύρω του χώρος είναι περιφραγμένος για τις ανάγκες του Τελωνείου.

Το λιμάνι του Πειραιά μας με όλες τις γραφικές γωνιές του ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες και λογοτέχνες στο έργο τους. Η θάλασσα, η ζωή των ναυτικών κι οι λαϊκές φτωχογειτονιές έγιναν θέματα σε ζωγράφους όπως ο Στέλιος Μηλιάόης, Αλέξανδρος Χριστοφής Νίκος Παναγιωτάτος, Δώρα Μπούκη, Χαρά Βιέννα, Μιχάλης Νικολινάκος.

Ελπίζουμε αυτή εδώ η ελάχιστη αναφορά μας, να σταθεί αφορμή στο μέλλον για μια άλλη διεξοδική εργασία που θα πλησιάσει και βα μελετήσει το έργο των καλλιτεχνών χαι λογοτεχνών αυτών που εμπνεύσθηκαν από το λιμάνι του Πειραιά.